ABHAZ SOYADLARININ TAHRİFİ
Abhazlar ve komşu yaşadıkları toplumlar arasında tarih boyunca her dönem nüfus geçişleri yani karşılıklı göçler söz konusuydu. Göçler esasen siyasi, ekonomik ve sosyal süreçlerle ilişkili olup, çoğu zaman savaşlar, kan davaları, ayrıcalıklı mülklerin sahipleri arasındaki çatışmalar, feodal beylerden kaçış, adetler, yeni toprak arayışı vs. gibi birçok farklı nedenden gerçekleşmekteydi. Nüfus hareketleri Abhaz krallığı döneminde (M.S. VIII-X. yüzyıllar) yayılma amacıyla yoğun bir şekilde Gürcistan içlerine ilerledi. Bu dönemde Feodal beylerin göçlerini tebaaları da izledi ve yeni yerlerine yerleşerek Batı Gürcistan’ın daimî sakinlerinden oldular. Kartli’nin o dönemden kalma yer adlarına baktığımızda bile örneğin; Açabeti (Açba’dan), Çaçubeti (Çaçba’dan) ve Samaçablo (Açba’dan) gibi Abhazca isimler karşımıza çıkmaktadır.
Nüfus hareketleri sadece sınırlara yakın bölgelerde değil, her bölgede söz konusuydu, örneğin Gürcistan’a en uzak nokta olan Sadz bölgesinden gerçekleşen göçleri, tahrif edilmiş olmalarına rağmen bugün bile yine o dönemden kalan çeşitli sülale isimlerinden anlayabiliyoruz, örneğin; Aubla sülalesi Ubilava, Tsanba-Tsanava, Jvüan-Jvaniya, Bağ-Bağbaya, Kakuba-Kakubava, Marşan-Marşania / Marşava, Tsımtsba – Yirginava vb. gibi…
Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, Abhazların kolonizasyon döneminde Gürcistan’a doğru yoğun bir nüfus hareketi gerçekleşmişti. Bu dönemde Batı Gürcistan bölgelerine (Samegrelo, Svaneti ve Abhaz krallığının eski başkenti – Kutaisi) yerleşen Abhaz nüfusu doğal olarak süreç içerisinde yerel halkla birleşti ve zamanla Gürcüce, Megrelce ve Svanca ana dilleri oldu.(1)
Daha sonraları tam tersi göçlerle ortaya çıkan Gürcü yayılmacılığı ve Andrei Sakharov’un da ifade ettiği “Küçük İmparatorluk” hevesleri, başta yer isimleri ve soy adları da olmak üzere her şeyi “gürcüleştirme” çabalarını da beraberinde getirdi. Bu doğrultuda Abhazya ve Abhazlar üzerinde uygulanan ağır tahribat ve tahrifatlar 1918-21 yılları arasındaki Menşevik işgali ve 1930’lu yılların sonrasındaki Stalin-Beria döneminde yoğun bir baskı ve adeta soykırım uygulamalarına dönüştü.
Abhazya’daki yer adlarının sistematik bir şekilde tahrif edilmesi ve değiştirilmesinin yanı sıra soyadlarının tahrif edilmesi ve “gürcüleştirilmesi” geçtiğimiz yüzyılda Gürcistan’ın din ve devlet politikası olarak kesintisiz uygulandı. Bu alanda elbette söylenebilecek çok şey var, ancak sadece Samırzakan (Gal) bölgesinde yapılan uygulamalara şöyle bir bakmak bile olayın geneli hakkında fikir sahibi olmaya yetiyor. Bu yüzden Prof. Timur Açugba’nın konu ile ilgili yazdıklarına kısaca bir göz atalım.
Abhaz soyadlarının tahrif edilmesi: (2)
“Birçok faktörün (göç, etnik evliliklerin yoğunluğu, dilsel dönüşüm) yanı sıra, Abhaz soyadlarının kasıtlı olarak çarpıtılması ve Gürcü soyadlarıyla değiştirilmesi, bölgenin yerli nüfusunun ulusal kimliğinin değişmesi üzerinde belirli bir etkiye sahipti. Özellikle, “ba” ile biten Abhaz soyadlarına (bilindiği gibi “ba” eki, Abhazca’nın “oğul”, “soy” anlamına gelen “pa-ipa” biçiminin varyantıdır) Megrelce ve Gürcüce soyadlarındaki gibi “ya”, “iya”, “va”, “wa”, “skua”, “dze”, “shvili” sonları eklenmiştir.
Benzer şekilde hem Samırzakan’da hem de Abhazya’nın diğer bölgelerinde Abhaz soyadları değiştirildi. Böylece Abuhba- Abuhbaya, Ayüdzba- Avitsbaya, Agrba- Agırbaya, Adzınba- Adzğnbaya, Akşba- Akişbaya, Amıçba- Amiçbaya, Andarbua- Andariva, Açba- Ançebadze, Ançibaya, Ardzınba- Ardzinbaya, Arşba- Arşbaya, Artba- Ardbelava, Akhba- Akhbaya, Bağba- Bağbaya, Butba- Butbaya, Guadzba- Gvadzbaya, Gıtsba- Gıtsbaya, Dzadzaba- Dzadzbaya, Delba- Dalbya veya Dolbaya, Zukhba- Zukhbaya, Ezugba-Ezugbaya, Eşba- Eşbaya, Jvüanba- Zvanbaya, İwanba- İwanbaya, İnalipa- İnalişvili- İnaliskua, Kuafüba- Kavşbaya, Kakubaa- Kakubava, Kapba- Kapbaya, Karba- Karbaya, Kiaçba- Kaçibava, Ketsba- Ketsbaya, Kiılba- Kiılbaya, Kırtba- Kırtbaya, Kalğiba- Kolbaya, Kvadzba- Kvadzba, Kukba-Kukbaya, Lakrba- Lakerbaia, Mkanba- Mkanbaya, Mkialba- Mkialbaya, Tarba- Tarbaya, Tıvüba- Tıvübaya, Khahübiya- Khakhubaya, Khaşba- Khaşbaya, Khıntba- Khintbaya, Tsanba- Tsanbaya, Tsaragba- Tsaragbaya, Tsıtsba- Tsısbaya, Tsıfüba- Tsışbaya, Çaçba- Çaçibaya- Şaraşiya- Şervaşidze, Şakrıl- Şakerbay- Şariya, Şamba- Şambaya, Şfükhatzaa- Şhkvatzabaya,(3) Aiba- Aibava, Leiba- Leybasdze, Muba- Mukbaya veya Mukubava, Gumba- Gumbadze, Gunba- Gunbaya, Gubaz- Gunbazi, Dbar- Dibari, Ardba- Ardiya ya da Ardbelava, Ratsba- Ratsbaya, Çugba- Çukurbaya… vb. haline getirildi.(4)
Prof. Kupraa, Abhaz soy isimlerinin gürcü/megrellestirilmesinin, genel asimilasyon sürecinin en önemli parçası olduğunu belirtmektedir. Ancak dilsel asimilasyonun ardından etnik kimliğin kaybı, uzun bir asimilasyon sürecinin sonucu olup karmaşık bir karaktere sahipse de soy isimlerle ilgili asimilasyon nüfus kayıtlarına geçmesi açısından da oldukça önemliydi.(5)
Abhaz soyadları hem Samırzakan’da hem de Abhazya’nın diğer yerlerinde, yalnızca Megrelce veya Gürcüceye adapte edilmekle kalmamış, aynı zamanda tanınmayacak kadar değiştirildiği veya tamamen farklı soyadlarına dönüştürüldüğü de olmuştur. Yani, bazı soy isimleri yavaş yavaş değiştirilirken, bazıları hemen değiştirildi. Daha iyi anlaşılması için, belirli bir örnek üzerinden bunun nasıl olduğunu görebileceğiniz arşiv materyallerine bir göz atalım. Örneğin, Ankuab soyadı Mikvabia’ya nasıl dönüştü: 1868’de Oçamçıra bölgesinde Ankuab, 1873’te- Ankanbai, 1903’te- Amkvabia ve 1915’te ise Mikvabia olarak görünüyor.(6) Bazı durumlarda ise soyadı herhangi bir “evrimsel” süreç olmadan değiştirildi. Örneğin bu şekilde Braskiıl soyadının temsilcileri Buliskeria, Şakrıl- Şakrılbai, Şakirbai, Şakaya veya Şaria, Çaabalurhua- Sotikua, Sotişvili; İnal-ipa- İnaliscua, İnalişvili; Alkhorba- Mertskhulava, Tsımtsba- Sirgenava, Çanba- Esava soyadını aldılar.
Soy isim değişikliklerinin başlatıcıları ve mucitlerinin, yalnızca Gürcü, daha doğrusu Megrel uyruklu kilise görevlileri olması dikkat çekicidir. Genellikle vaftiz sırasında yeni doğanların soy isimlerini değiştirirlerdi. Doğal olarak Gürcüce konuşamayan ve Gürcü alfabesini de bilmeyen ebeveynler ve çocuklar, Gürcü rahiplerin hilelerini çok daha sonraları, çoğunlukla da Sovyet iktidarının kurulmasından sonra, kilise kayıtlarının neredeyse tek yazılı kaynak olarak kullanıldığı zamanlarda öğrenebildiler.
Kilise kayıtlarında, sayıları çok fazla olmayan Abhaz uyruklu rahiplerin tahrif edilen bu soyadlarını düzeltme çabaları da görülmektedir. 1871’den 1882’ye Gup köyünde Nikoloz Sacaya isminde bir rahip görev yaptı. Bu süre boyunca, Gürcü dilinde kayıtlara girdi ve kural olarak, “ba” ile biten tüm Abhaz soyadlarına “ia-ia” biçimlendiricisini ekledi. Bazen sadece ekler değil, aynı zamanda soyadların kökleri de bozulmaya maruz kaldı. Örneğin, Kabba soyadı (daha doğrusu Kapba) Kabbaia, Hintuba- Hintubaia, Zykhuba- Zokhubaia, Aşuba- Aşibaia, Adleiba- Adlibaya vb.(7)
Ekim 1882’de, Abhaz kökenli olan Petr Pilia, bu köyün rahibi olarak atandı. 6 yıllık hizmet süresi boyunca Petr Piliya’nın köylülerin vaftiz, evlilik ve ölümünü yansıtan kilise kayıtlarında, Abhaz soyadlarını tahrif etmeden doğru bir şekilde kaydettiği görünüyor. Örneğin, Zıkhuba, Buliskirba, Khintba, Cincalba, Bganba, Atarba, Kabba, Şamba, Amçba, Nanba, Hacımba, vb.(8)
Yeni bir rahibin, yani Gürcü kökenli P. Pareişvili’nin bu göreve gelmesiyle, Abhaz soyadları yeniden tahrif edilmeye başlandı. Aynı örnekler Abhazya’nın diğer bölgelerinde de yaşanıyordu. Örneğin Mgudzırkhua köyünün Abhaz rahibi Aleksandr Ajiba. 1906 ve 1907’deki doğum kayıtlarındaki revize edilmiş Tarba, Jiba, Ajiba ve diğer soyadlarını düzeltir. Aynı köyde 1909-1916 yılları arasında görev yapan papaz Basil Agrba’da, Leiba, Mukba, Agırba, Ajiba, vb. gibi soyadlarını herhangi bir değişiklik yapmadan kayıtlara aktarmıştır.(9)
Gürcü kilisesinin görevlileri Abhazların isimlerini de değiştiriyorlardı. Eski Abhaz ve yeni Hıristiyan (Gürcü) adı olmak üzere, aynı kişinin iki isme sahip olduğu durumların belgesel kanıtları günümüze dek korunmuştur. Örneğin, Mysırk-Mose, Gıd-Grigory, Albak-Anton, Gedlach- Gabrieli, Kişu-Kirile, Sida-Salome, Hanaüf-Febrone, vb.(10)
Bu tür keyfilikler öylesine ayyuka çıktı ki, sadece Abhazlar değil, bazı Gürcü liderlerden bile karşı çıkışlar oldu. Örneğin, K.D. Maçavariani, Gürcü rahipleri eleştirdi ve onlara “Kulturtrager” diyerek Abhazya’daki Gürcü kilise görevlilerinin bu tür eylemlerine karşı olan öfkeyi haklı çıkardı.(11)
Tanınmış Gürcü pedagog ve kanaat önderi Y.S. Gogebaşvili, Megrellerin boşalan Abhaz topraklarına yerleşiminde tutkulu bir propagandacı olmakla beraber, aynı zamanda 1907’de “Suhum Gürcüseverleri” tarafından “Abhaz soyadlarının çarpıtılması ve değiştirilmesi” çabalarının kabul edilemezliği hakkında yazdı.(12)
Abhaz edebiyatının anıt isimlerinden Dirmit Gulia ise 1912’de öfkeyle şunları kaydetti: “Rusya’nın egemenliğinden beri, yani, 1810’dan bu yana burada sadece ne yerel ne de devlet dilini bir kelime de olsa bilmeyen, hatta kendi dillerinde doğru dürüst okuma yazması bile olmayan Gürcüler vaiz olarak atanmaya başlandı. Bu rahipler sadece o makamları işgal edip maaş alıyor ve yalnızca Abhaz soyadları ile köy adlarını Gürcüceye çevirmekle meşgul oluyorlar. Örneğin, Maan- Margania, Açba- Ançabadze, İnal-ipa- İnalishvili, Shat-ipa- Sotishvili, vb.”(13)
Samırzakan’da, hem Abhaz hem de Megrel halkının zihnine, Megrelce veya Megrelleştirilen soyadlarını taşıyan tüm Abhazların köken olarak Gürcü olduğu fikri aktif olarak aktarıldı. Doğal olarak, böyle bir olgunun sürekli propagandası burada yaşayan Abhazların ulusal kimliğini bastırdı ve zamanla yok etti. Bildiğiniz gibi, etnik öz farkındalığın yapısındaki en önemli unsurlardan biri ulusal kimlik tanımlamasıdır, yani toplumun kendi tipik özelliklerini özümsemesi ve gerek toplumsal gerekse de bireysel olarak tarihsel geçmişine bir bütün olarak bakabilmesidir.(14)
Doğal olarak Abhazlar için toplumsal özelliklerinden en önde geleni “kendi” Abhaz soyadları ve derin aile kökleridir.(15) Halkın çoğunluğu tarafından bu durum tamamen ulusal ve yalnızca Abhaz halkına özgü olarak kabul edilir. Bu yüzden soyadlarının farklı bir şekilde değiştirmesi veya yeniden adlandırılması, bireyin ve bir bütün olarak halkın ulusal kökeni hakkında şüphe uyandıran ağır bir şiddet eylemiydi. Sürecin sonunda etnik kökenlerinden şüphe duymaya başlayanlar, özellikle de gençler, kolayca asimilasyon politikalarının kurbanı oldular.”
İşte bu sistematik uygulamalar ve malum kilise kayıtları nedeniyle bugün hala Abhazca birçok soyadı Abukhbaya, Agırbaya, Adzınbaya, Akışbaya, Ançabadze, Arşbaya, Argunia, Bagbaya, Butbaya, Gvazbaya, Zvanbaya, Zukhbaya, İnalishvili, Ketsbaya, Kırtbaya, Kolbaya, Kakubava, Lakırbaya, Ezukhbaya, Eşbaya vb. şeklinde tahrif edilmiş halleri ve Gürcü transkripsiyonu ile resmî belgelere aktarılıp, Rusça yazılışlarda da bu tahrif edilmiş halleri esas alındığından, durum günümüzde de ciddi bir sorun olarak önümüzde durmaktadır. Bugün herhangi bir Abhaz pasaportunu elinize aldığınızda Abazaca bölümde yazan ile rusça bölümde yazan soyadları genelde yazılış olarak farklıdır, örneğin Abhazca bölümde Kutsniya, rusça bölümde ise Kvitsiniya şeklinde yazar. Bu durum Bigua-Bigvava, Lagulaa-Lagvilava, Arstaa-Aristava, Agumaa-Agumava, Akırtaa-Akirtava, Şanaa- Şanava, Horaa- Horava, Guazaa-Gvazava, Eymkhaa- Emukhvari… şeklinde devam eder.
Günümüzde konuyu provoke etmek isteyenler ise sadece bu temelden hareket ederek Abhaz soy isimlerinin Gürcüce olduğu iddiasıyla tezlerini bu yalan üzerine bina etmeye çalışırlar ve bu şekilde tahrif edilmiş listeleri yayınlayarak Abhaz halkını meydana getiren ailelerin çoğunluğunun Gürcü veya Megrel kökenli olduğunu, dolayısıyla da Abhazya’nın gerçekte Gürcü toprağı olduğunu (!) iddia ederler…
Elbette yüzlerce binlerce yıldır komşu olan ve ortak devletlerin çatısı altında birlikte yaşayan toplumlar arasında bu tür geçişler olabilir, bu son derece doğal bir süreçtir. Bu tip geçişlerin sonuçları, daha doğrusu Abhaz toplumu ile kaynaşan Gürcü, Megrel, Türk, Rus vs. kökenli soy isimleri ise esasen herhangi bir tartışmaya mahal vermeyecek şekilde basit bir çalışmayla kolaylıkla ortaya konulabilecek durumdadır, ancak bütün bunları görmezden gelip, gerçekler üzerinde baskı ve asimilasyon politikalarının devamı niteliğinde göz göre göre tahrifat yapılması ve yalan üzerine toplumsal bir yapı inşa etmeye çalışılması en azından beyhude bir çaba olarak sonuçsuz kalmaya mahkumdur.
Kilise papazlarının ve Stalin-Beria döneminin günümüze miras bıraktığı bu karmaşanın çözümü ise bizce aslında son derece basittir. Abhazya yönetimi bilimsel verilerin ışığında kabul edeceği bir yasal düzenleme ile soyadlarının doğru yazılışları nüfus müdürlüklerine ve pasaport şubelerine dikte ettirilebilir ve kimlik yenileme süreçlerinde tüm yanlışlar bir kalemde düzeltilebilir, ancak Abhazya’nın henüz uluslararası camia tarafından tanınmamış olması nedeniyle insanların ezici çoğunluğunun Rus pasaportu kullanma zorunluluğunda olmaları, yapılacak bu düzenlemelerin bilahare Rus pasaportlarında da değişiklik gerektirmesi ve bu işlemlerin de son derece uzun bir prosedür istemesi maalesef kısa vadede net bir sonuç almayı iyice zorlaştırmaktadır…
“ABAZA BİLGİ BELGE KOLEKTİF MAKALELER”
Apsuara Grubu Sosyal Medya Hesapları
İlginizi çekebilir:
ABHAZ ANTROPONİMLERİ (Kişi ve Soy Adları) / Şalva İnal-ipa
